Det første møtet med tomta er det viktigaste, sa Sverre Fehn då han kom til Ivar Aasen-tunet ein dag i mars for tolv år sidan. Han kom til ein stad der den tanken rådde at nybygget måtte liggje nede ved den planlagde parkeringsplassen, hundre meter nedanfor gamletunet der Ivar Aasen budde dei første 18 åra av livet sitt. Praktisk sett var det rett å leggje eit nybygg så lett tilgjengeleg. Fehn ville noko heilt anna: ”Det må bygges i nær tilknytning til de bygningane som allerede finnes.” Som sagt, så bygt. Dermed blei den nye, store hovudbygningen liggjande tett innpå små hus frå 1800- og 1900-talet.

Titusenvis av gjester har vore i Aasen-tunet sidan 2000. Ikkje éin av dei har uttrykt misnøye med måten det nye er skøytt på i den historia dette tunet representerer og i det skjøre kulturlandskapet denne staden er. I staden får gjestene røyne kva samspelet mellom historisk autentisitet og moderne estetikk kan gi.

Når nye hus blir presenterte for allmenta, eller for fagmiljøa, viser bileta som oftast rom fri for folk. Har menneske slumpa til å kome med, ser det helst ut til at dei lever eit liv langs teljekantar. Alt er der det skal vere, sjølv om vi alle veit at slik bur og lever ingen i lengda. Norsk arkitekturmuseum blei vist, omtalt og meldt i aviser alt fleire månader før dørene opna for gjester. På alle bileta var romma tome, ubrukte. Kva skjer når Sverre Fehns hus blir fylt med folk? Kva gjer formene hans med oss?

I åtte år har eg levt og arbeidd i eit 79 m langt og 1690 m2 stort Fehn-hus. På papiret har eg vore der i vel 14 000 timar, i røynda mykje meir. Då hovudbygningen stod ferdig våren 2000, rekna eg med at her skulle eg halde det gåande nokre år. Denne betongen kjem eg til å bli lei av, sukka eg.

Så feil kan ein ta.

Kvar dag kan eg framleis sjå detaljar eg ikkje har tenkt på eller merka meg før. Det skulle knapt vere mogleg, for dette er ein bygning forma etter dei enklaste linjene som tenkjast kan. Det kan godt vere at spenninga mellom detalj og heilskap er ein klisjé, men Sverre Fehn viser oss den spenninga i alt han gjer, på måtar ingen har gjort før han.

I svært mange bygningar er det tydelege estetiske skilje mellom fellesareal, publikumsdel og administrasjon. Ofte blir det brukt mykje meir pengar på fellesareala enn der dei tilsette held seg i det daglege. Luftige foajear med dei dyre lampene og fiffige detaljane, i skarp kontrast til standard kontorfløyer med lukka korridorar og gnitne løysingar som fortel for all verda at her, ja nett her, tok pengane slutt. Dei som er innom ein bygning i nokre få timar, får det beste. Dei som arbeider der 1800 timar i år etter år, må ofte nøye seg med minimumsstandard.

Fehn skil ikkje mellom publikumsrom og individuelle rom på denne måten. Ivar Aasen-tunet er ein demokratisk bygning der dei tilsette får like mykje av estetiske detaljar som gjester i utstillingar eller på arrangement får. Alt er like påkosta, og alt er like enkelt. Direktør og driftsleiar har like fine kontor. Bøtterommet til reinhaldsfolka er like fint og flislagt som garderoben for utøvarane. Slikt gjer sjølvsagt noko med sjølvbiletet til dei hundre menneska som i kortare eller lengre tid har arbeidt i Aasen-tunet. Arkitekten viser omtanke for dei alle og gjer dei alle viktige. I slike hus blir det lettare å vere sjef og kjekkare å vere tilsett.

Den klokaste læraren i typografi som eg veit om, Øyvin Rannem sa ein gong at typografi er fordeling av luft. Det får meg til å tenkje at arkitektur er fordeling av lys. Det fantastiske overlystaket i Gyldendals nygamle hus og den lysopne paviljongen i det nye arkitekturmuseet viser korleis Sverre Fehn teiknar og formar rom med lys. Også her er Fehn ein estetisk demokrat. Han stiller alle i det same lyset.

Der oppe i Åsen som vi ligg, bygd inn i fjellet på eine sida, er det berre frå ei side han hentar inn lys. Det lyset tek han inn alle stader. Ein typisk kontorkorridor er ein lukka tarm av dører på rekkje og rad. Kontorgangen i Aasen-tunet er eitt av dei finaste og lettaste romma eg veit om. Du blir opplyst av å gå der. Du blir løfta ut av dei vanskane som ligg der inne på kontoret og ventar og ventar. Du får lyst til å gå ut i korridoren sjølv når du ikkje har noko der å gjere. Å arbeide i eit slikt hus gir deg lyst til å gjere endå meir enn du hadde tenkt, og du toler meir enn du kanskje elles ville ha gjort. På dårlege dagar er få stader betre å vere enn i hus teikna av Sverre Fehn.

Hus gjer noko med folk. Eg har stått i resepsjonen i Aasen-tunet og sett dei mest ulike menneske kome inn dørene, stoppe opp, sjå seg rundt, undrande, til tider forgapte. Statsråden og bussjåføren reagerer på same vis. Når dei kjem i Aasen-tunet, er det som om noko løftar dei litt ut av den kvardagen dei er midt inne i og gjer dei mildt oppstemde. I gjestebøkene våre har fleire skrive at dei var skeptiske då dei såg bygningen utanfrå, men at det var fantastisk å vere der inne. Fehns former har fått dei til å skifte meining. Kanskje såg desse gjestene dei utvendige formene i eit anna lys då dei rusla nedover grusvegen att.

Sjølv om Fehn formar demokratiske hus, skaper han også respekt. Aasen-tunet ligg slik til at det ville vore den enklaste sak av verda å utføre hærverk nattestid. I staden er det som om bygningen hevar seg over slikt. Du køddar ikkje med det som så openbert er vakkert. Tusenvis av rastlause skuleelevar har gjesta Aasen-tunet. Mange av dei er nett så urolege og ubereknelege som tenåringar kan vere. Ikkje éin av dei har etterlate seg så mykje som ein blyantstrek eller tusjflekk der slike ikkje skal vere.

Nyleg hadde sjetteklassingar frå Volda temadag om arkitektur i Aasen-tunet. Ein gutunge stod i trappa og såg på arkitektens signatur, ein pegasus rista inn i glattaste marmor nede ved golvet. Guten bøygde seg ned, strauk på ein steinflate han nok ikkje hadde kjent maken til før, såg ikkje at eg kom og sa til seg sjølv: ”Å, det var fin stein.” Så verknadsfullt kan det enkle vere.

Det er ein del av Sverre Fehns metode å arbeide seg inn mot det enkle og dei diskret samanhengane. Der har han mykje til felles med ein god grafisk formgivar som berre bruker dei verkemidla ho treng og kastar resten på dør. Glas fluktar med betong utan listverk, vegger blir ikkje måla, ingen ting blir dekt til berre for å dekkjast til. Vinteren 2000 var nedbørsrik på Sunnmøre. Før det kunne haldast kranselag i mars, hadde det difor regna og snødd nedover vegger og gjennom forskalingar fylte med armeringsjern. Det rustvatnet sette sine spor, og ingen jubla meir over slike spor av tid enn Fehn. For all ettertid kan det første regnet i dette tusenåret lesast av på ein vegg i underetasjen i Aasen-tunet.

Ikkje noko er meir tidbunde enn Fehns tidlause arkitektur. Det merkar vi som går der, utan at vi tenkjer på det så mykje som eit sekund. Vi berre er der, aldri lausrivne frå historiske samanhengar, men vilkårslaust festa til tida og staden. ”Du vet,” sa Sverre Fehn til meg ein gong, ”det nytter ikke å løpe etter fortiden. Du tar den ikke igjen likevel.”

Han fører eit metaforrikt språk, og det er metaforar han byggjer. ”Man går inn i et bibliotek for å fordype seg. Man går ned i dypet,” sa han då han forklarte ein viktig detalj i konstruksjonen sin. At det gjekk ei trapp ned i biblioteket, var i utgangspunktet ikkje merkeleg. Då arkitekten hadde sagt sitt, var den trappa meir enn ei praktisk og teknisk løysing. Trappa var og er ein konsekvens av språket. I ein kulturinstitusjon som Aasen-tunet får slikt ein særskild meirverdi. Der er språklege metaforar støypte fast i fjellet, i Åsen, i Aasen.

Vi som arbeider på ein slik stad, og dei som gjestar staden, blir altså gåande der midt i språket. Sjølv om ein ikkje kjenner til kva arkitekten har tenkt, er det å leve i hus av Fehn som å oppleve annan stor kunst: Du veit ikkje alltid heilt kva det er, men det er noko der som gjer noko med deg og som over tid gjer deg godt. I tilfellet Aasen-tunet trur eg noko av det har å gjere med at han støyper saman form og innhald i si enklaste og dermed mest komplekse form.

I lyset frå Sverre Fehns manuskript blir det lettare å forstå kva det er som skil det gode frå det vanlege, det vakre frå det gjennomsnittlege, det nødvendige frå det likesæle.