Jan Inge Sørbø - Når fortida opnar seg

«Det var på føresommaren 1941. Landet vårt var okkupert av ei framand krigsmakt med røter i ein ideologi som forferda oss både ved ord og gjerning. Ein må ha opplevd det for å ana koss det kjendest. Og dette var før en ein med rimeleg grunne kunne venta at Nazi-Tyskland ville tapa krigen.»

Slik skriv Alfred Hauge i føreordet til debutromanen Septemberfrost då den kom ut på ny i 1981, førti år etter debuten. Medan rykta gjekk om at norsk ungdom skulle skrivast ut til tysk soldatteneste og sendast til Aust-fronten, og matrasjoneringa vart hardare veke for veke, fekk Hauge ein idé. I løpet av ei vakenatt såg han føre seg ein roman, heile forløpet frå byrjing til slutt. Så sette han seg til å skriva. Boka har undertittelen «eit folkelivsbilete frå åra 1812–14», og fremst i boka sette Hauge eit lite vers, som han seinare tykte var litt i overkant patosfylt:

Frå dei som i ei trengsletid
åt borkebrød med takk i hug.
Til dei som budd på same strid
må stå med fedrars faste dug.

Så fylgjer ei forteljing om ein familie som kjempar seg gjennom naudsåra i slutten av Napoleonskrigane, då det var uår i jordbruket og engelsk blokade av korn og andre varer. Ibsens Terje Vigen handlar om same periode. Den sjokkarta opplevinga av okkupasjonen gjorde at Hauge fekk ny innsikt i norsk historie. No var det ikkje lenger optimismen og framstegstrua frå nasjonsbygginga som var den sjølvsagde referansen, men år med krig, naud og knappe ressursar. Og i dette stoffet såg Hauge eit håp, for han kunna peika på at naudsåra enda med året 1814, Grunnlova og Eidsvoldsverket.

Store hendingar endrar litteraturen
Dramatiske hendingar og store omkastingar som vi opplever no, gjer at fortida også ser annleis ut. Den siste månaden har vi høyrt andre verdskrigen og spanskesykja som dei hendingane vi må samanlikna med. Vi har i fleire tiår avvist talen om «dei harde trettiåra» som klisjé og nostalgi, og heller slutta oss til Ole Paus’ ironiske tekst om at alt var mykje betre under krigen. Det er mange lag i tekstane til Paus, og no ser vi at det kanskje var nokre kvalitetar som viste seg under krigen; ei tid som sette samhald og solidaritet på prøve.

Men det som mest av alt opnar seg når tidene blir urolege, er litteraturen. I Alfred Hauges tilfelle vart den dramatiske ytre situasjonen den impulsen som sette han i gang som forfattar, med ei utvikling frå den enkle forteljinga i debutboka og til dei komplekse og eksperimentelle romanane i Århundre-trilogien, som han avslutta forfattarskapen med.

For Tarjei Vesaas vart også krigen eit viktig vendepunkt. Han debuterte alt i 1923, og hadde ein stor produksjon då okkupasjonen kom. Men opplevinga av at ei framand makt brått stod i landet, gav han impulsen i Kimen (1940). Der tok han steget inn i ei ny form, der symbolikk og realitet kjem i likevekt. Det blei starten på ei perlerad modernistisk prega romanar, noko av det beste i norsk litteratur.

Apokalypse og krakk
Ikkje berre andre periodar og bøker, men også andre ord dukkar opp i desse tider. «Apokalyptisk» er eit slikt ord; det har lenge vore forvist til ironiske vendingar som «apokalypse no – igjen» – ei glimrande overskrift over diverse konspirasjonsteoriar. Men ordet kan brukast på anna vis. Reint språkleg tyder det avsløring, at teppe blir drege frå, så vi ser realitetane. Og alvorlege kriser kan ha den funksjonen. Når ein tidlegare sentral politikar skriv at slik vi no stengjer grensene for smitte, burde vi for lengst ha stengt dei for flyktningar, så dreg han teppet ifrå, og avslører kva som bur i han. Når Krekar blir sendt til Italiensk fengsel, akkurat når epidemien er på sitt høgste, avslører det kanskje noko om norsk embetsverk. Men først og fremst avslører det dei som feirar det med kake, og syner den fram på fjernsynet, på sjølve Løvebakken.

Apokalyptisk litteratur om at enden er nær, og at ein difor må slutte seg til den nyaste sektleiaren, er sjeldan stor kunst. Men det finst apokalyptisk litteratur i ei anna tyding, og den har ofte blitt skapt i krisetider. Olav Duun demonstrerer kva som bur i dei ulike karakterane når dei møter eit trugsmål om stormflo og flaum (Mennesket og maktene, 1938), og fleire av oppgjersromanane etter okkupasjonen, viser korleis krigen hadde denne funksjonen. Sløret var drege bort, og ein såg brått kva som budde i folk. Det er felles for elles så ulike bøker som Kåre Holts Det store veiskillet (1949), Ronald Fangens En Lysets engel (1945) og Sigurd Hoels Møte ved milepælen (1957). Dette er bøker som viser det avslørande lyset ei krisa kan kasta over samfunn og individ. Men det er ikkje moraliserande bøker; til å vera skrivne i rettsoppgjeret sin periode, er dei i imponerande grad forståande og lite hemnlyste, trass i at Fangen sat fengsla i krigen, og Hoel måtte rømma til Sverige.

Ein annan type litteratur som kan opna seg i tider som dette, er dei som handlar om jobbetid, økonomiske bobler og krakk. Dei finst frå ulike periodar: Alexander Kiellands Fortuna (1884), Johan Falkbergets Bør Børson jr. (1920), Ronald Fangens Erik (1931) og Henrik H. Langelands Wonderboy (2007). Ei sakprosabok etter krisa i 2008 fekk tittelen This time is different (Carmen M. Reinhart & Kenneth S. Rogoff) og viser korleis økonomiske kriser er forbausande like, ikkje minst i det at ein i oppgangen rett før krisa, hevdar at denne gongen er alt annleis, denne gongen vil oppgangen vara. Det blir sagt kvar gong. Men dei gode romanane om slike tider veit betre; Kiellands bilde at «hvirvelen av veksler» alltid aukar når gullstraumen dreg seg bort, gjeld også etter at vekslane er blitt elektroniske.

Vonde tider gjer vondt. Men det blir også skapt noko i slike tider; menneskeleg stordom, omsorg og stor kunst. Og ein evne til å forstå tider som vi trudde vi ikkje hadde noko felles med. Om mangt er stengt og lukka, så er bøkene vidopne.